istoria

geografia

მუნიციპალიტეტი მდებარეობს მდინარეების ნატანებისა და სუფსის აუზებში. დასავლეთიდან 20 კილომეტრის სიგრძის მანძილზე შავი ზღვა აკრავს, სამხრეთით ქობულეთისა და შუახევის მუნიციპალიტეტები, აღმოსავლეთით - ჩოხატაურის მუნიციპალიტეტი, ხოლო ჩრდილოეთიდან ლანჩხუთის მუნიციპალიტეტი. ტერიტორია შეადგენს 675,1 კმ².

reliefi

მუნიციპალიტეტის სამხრეთ-აღმოსავლეთი ნაწილი უჭირავს მესხეთის ქედის ჩრდილო-დასავლეთ კალთას, რომელიც აგებულია ინტენსიურად დანაოჭებული შუაეოცენური ვულკანოგენური ქანებით, ანდეზიტური განფენებით, ტუფებით, ტუფ-ბრექჩიებითა და ტუფ-კონგლომერატებით. ამ სუბსტრატზე განვითარებულია ღრმად დანაწევრებული მთა-ხეობათა რელიეფი. გაბატონებულია V-ებრი ეროზიული ხეობები და მათ შორის მოქცეულია ქედები. მუნიციპალიტეტის ტერიტორიის უმაღლესი ადგილები მისი საზღვრის სამხრეთ-აღმოსავლეთ უბანზეა. აქ არის უმაღლესი მწევრვალები: მთა საყორნია (2752 მ.) და გუნიისთავი (2132 მ.). მუნიციპალიტეტის ტერიტორიის შუა წელში გავრცელებულია ნეოგენური თიხებით, ქვიშაქვებით და კონგლომერატებით აგებულ ნაოჭა სუბსტრატზე ჩამოყალიბებული მეოთხეული (ჩაუდური) ტერასებიანი სერები და ძლიერ დანაწევრებული გორაკ-ბორცვები. მათ შორის მდინარეებისპირა ალუვიური ვაკე-დაბლობებია მოქცეული. მუნიციპალიტეტის ტერიტორიის დასავლეთი ნაწილი უჭირავს შავიზღვისპირა მეოთხეულ აკუმულაციურ ვაკე-დაბლობებს, რომლებსაც სანაპიროს გასწვრივ გასდევს ქვიშიანი დიუნების ზოლი.

wiaRiseuli

მთავარი წიაღისეული სიმდიდრეა ბენტონიტური თიხები, რომლის მოპოვება ხდება მთისპირის საბადოზე. ნარუჯალა-იაკობის მთის მიდამოებში არის ნავთობის საბადო, რომლის კვლევა დაიწყეს გერმანელებმა 1877 წლიდან. მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე ასევე არის კაოლინი (ზემო მაკვანეთი), ოქრა, რკინის ჟანგი, ჟანგმიწა (ნაგომარი, წითელმთა), ცემენტი (ქვედა ძიმითი), წითელი რკინა, აპატიტი (ვაკიჯვარი), მაგნეტიტიანი ქვიშები (ურეკი, შეკვეთილი), მინერალური წყაროები.

hava

მუნიციპალიტეტის შუა და დასავლეთ ნაწილში ზღვიური ჭარბტენიანი სუბტროპიკული ჰავაა. იცის თბილი ზამთარი და ზომიერად ცხელი ზაფხული. აღმოსავლეთ ნაწილში კი გაბატონებულია მთის ნოტიო ჰავა. ტენიანობას განაპირობებს შავი ზღვის სიახლოვე და აღმოსავლეთიდან გარშემორტყმული მაღალი ქედები. ტენიანობა განსაკუთრებით მაღალია ზაფხულში. ჰაერის საშუალო წლიური ტემპერატურა მერყეობს 14,5 °C-დან (ურეკი) -4 °C-მდე (მთაში, 2000 მ.), ყველაზე ცივი თვეა იანვარი (+5,8 °C-დან -5,8 °C-მდე), ხოლო ყველაზე თბილი აგვისტო (+23,5 °C-დან +13,4 °C-მდე). აბსოლუტური მინიმალური ტემპერატურაა -17°C-18 °C (ზღვისპირა დაბლობი) და -30-32 °C (მაღალ მთებში). აბსოლუტური მაქსიმუმი 31-41 °C შორის მერყეობს. ნალექების საშუალო წლიური ოდენობა შეადგენს 2080–2160 მმ.-ს. ნალექების მაქსიმუმი სექტემბერში მოდის, მინიმუმი მაისში.

მუნიციპალიტეტის ტერიტორიისთვის დამახასიათებელია სეზონური ქარები: ზამთარში ქრის სამხრეთ-დასავლეთის, ხოლო ზაფხულში დასავლეთის ქარები, ბრიზი. ქარის საშუალო სიჩქარე შეადგენს 3,2 მ/წმ. ზამთარსა და გაზაფხულზე იცის ფიონები, თუმცა მათ ნაკლები ზიანი მოაქვთ, ვიდრე დასავლეთ საქართველოს სხვა მხარეებში. მთებში ქრის მთა-ხეობათა ქარები. მუნიციპალიტეტის ტერიტორია მოქცეულია 5–6 ბალიან ზონაში მიწისძვრების საშიშროების თვალსაზრისით.

Siga wylebi

მუნიციპალიტეტის ტერიტორია მდიდარია მდინარეებით. ისინი დასავლეთით მიედინებიან და ეკუთვნიან შავი ზღვის აუზს. მუნიციპალიტეტის ტერიტორიის ჩრდილოეთ ნაწილში დაახლოებით 20 კმ-ზე მიედინება მდინარე სუფსა, რომელსაც მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზევე ერთვის მდინარე ბახვისწყალი. სხვა მნიშვნელოვანი მდინარეა ნატანები მისი შენაკადებით: ბჟუჟი, ჩოლოქი, ორანი, ბოგილა და სხვა. მდინარე ჩოლოქი მუნიციპალიტეტს გამოჰყოფს ქობულეთის მუნიციპალიტეტისგან. მდინარეები სეფა, სიპა და წყალწმინდა უერთდებიან შავ ზღვას. შესართავთან, ქვიშიანი დიუნების გამო, ეს მდინარეები მეანდრირებენ და ხელს უწყობენ დაბლობის დაჭაობებას. მუნიციპალიტეტის მდინარეები საზრდოობენ ლანქერებით, წვიმის, თოვლის და მიწისქვეშა წყლით. წყალდიდობა იცის გაზაფხულსა და შემოდგომაზე. მდინარეებზე ბჟუჟზე, ბახვისწყალსა და აჭისწყალზე აგებულია ჰესები.

მუნიციპალიტეტის ტერიტორია მდიდარია მინერალური წყაროებით: ციხისუბნის (მთისპირის), გომის, შემოქმედის, ბახვის, მერიის, ძიმითისა და თხინვალის, ოზურგეთის. მათი ნაწილი გამოიყენება სამკურნალოდ. ნასაკირალის მინერალურ წყლებზე ფუნქციონირებდა კურორტი.

niadagebi

მუნიციპალიტეტის ალუვიურ დაბლობებზე ეწერ-ლებიანი, ჭაობის ლამიანი, სუსტი ეწერი და ალუვიური უკარბონატო ნიადაგებია. გორაკ-ბორცვებზე წითელმიწა და ყვითელმიწებია განვითარებული, მთების შუა და ქვემო კათებზე მთის ტყეთა საშუალო და მცირე სისქის ტყის ყომრალი ნიადაგებია, რომლებსაც ზემოთ მთის ტყის ზედა სარტყლის ღია და გაეწერებული ტყის ყომრალი ნიადაგები ცვლის. მთა-მდელოს ზონაში კორდიანი, კორდიან-ტორფიანი და მცირე სისქის პრიმიტიული ნიადაგებია. ციცაბო კალთებზე გვხვდება სუსტად განვითარებული და ძლიერ ჩამორეცხილი ნიადაგი.

flora da fauna

მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე 1000-ზე მეტი სახეობის მცენარეა. ტყეს უკავია 17 021 ჰექტარი (მუნიციპალიტეტის მთლიანი ტერიტორიის 25,21 %). სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილი შემოსილია მთის ტყეებით და მთის მდელოებით. ზღვისპირა დიუნებზე ქვიშნარების მცენარეულობაა. დაჭაობებულ დაბლობებზე ადრე გავრცელებული იყო ჭაობის ტყეები, ხოლო შედარებით დრენირებულ ადგილებში - ლეშამბოიანი მურყნარ-ლაფნარი. გორაკ-ბორცვიანი მთისწინეთი წინათ შემოსილი იყო მარადმწვანე ბუჩქნარიანი კოლხური ტყეებით. ამჟამად ბარში ტყეები თითქმის მთლიანად გაჩეხილია, მის ადგილას კულტურული მცენარეები, ნაწილობრივ, მეორადი ტყეებია. მცენარეულ საფარს ქმნიან წაბლი, რცხილა, თხმელა, ქვეტყის სახით გვხვდება მოცვი, შქერი, წყავი. ბუნებრივი ტყეები შემორჩენილია მუნიციპალიტეტის სამხრეთ-აღმოსავლეთ მაღალმიან მხარეში. მთის ტყის ზონაში ქვემოთ გაბატონებულია წიფლნარი. ზღვის დონიდან 700-1700 მეტრზე არის ფოთლოვანი ტყე (მურყანი, რცხილა, წიფელი). 1700-2100 მეტრზე ზემოთ გაბატონებულია წიფლნარ-მუქწიწვიანები (წიფელი, ნაძვი, სოჭი). ალაგ-ალაგ ნაძვისა და სოჭის წმინდა კორომებია. ტყის ზონის ზემოთ სუბალპური ტყეების ვიწრო ზოლია, სადაც გვხვდება პონტოური მუხა, შემდეგ - სუბალპური და ალპური მდელოები, რომლებიც სათიბ-საძოვრებადაა გამოყენებული.

მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე ბინადრობს დათვი, შველი, მგელი, გარეული ღორი, კვერნა, არჩვი, ტყის კატა, ზღარბი, მაჩვი, კურდღელი, მთის ბრუცა, თოვლა მემინდვრია, ტურა, თხუნელა, ფრინველებიდან გავრცელებულია როჭო, შურთხი, კაკაბი, ჩხიკვი, გარეული მტრედი, შაშვი, ყვავი, ორბი, ჩხართვი, გარეული იხვი, ჭაობის ქათამი, ნიბლია, კოდალა, თავშავა, გულწითელა, ქორი. გაზაფხულზე შემოდიან გადამფრენი ფრინველები: ღაჟო, იადონი, მწყერი, ოფოფი, გვრიტი, მწიფობელა (კვირკვილი). ქვეწარმავლებიდან ხშირია გველხოკერა, ხვლიკი, კუ. ბევრია ბაყაყი. მდინარეები მდიდარია თევზით. გვხვდება კალმახი, წვერა, კეფალი, ღორჯო და სხვა.

ZiriTadi landSafti

მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე ჩამოყალიბებულია ნოტიო სუბტროპიკულ ვაკეთა, ბორცვიანი მთისწინეთისა და ნოტიო ჰავიანი მთა-ტყის ლანდშაფტის ტიპების შემდეგი სახეები:

სანაპირო ქვიშიანი დიუნური ზოლი ფსამოფილური მცენარეულობით
დაჭაობებული ვაკე-დაბლობები უმთავრესად ბუჩქნარებითა და ლამიან ჭაობიანი ნიადაგებით
ჭალები მდელო ტყის მცენარეულობითა (ლაფნარ-მურყნარი) და ალუვიური ნიადაგებით
დახრილი ვაკე-დაბლობები კოლხური მცენარეულობით, ალუვიური და ეწერი ნიადაგებით
ბორცვიანი მთისწინეთი კოლხური მცენარეულობით, წითელმიწა და ყვითელმიწა ნიადაგებით
ნოტიო ჰავიანი საშუალო მთები წიფლის ტყეებითა და ტყის ყომრალი ნიადაგებით
ნოტიო ჰავიანი საშუალო მთები წიფლნარითა და მუქწიწვიანი ტყეებით, ტიპური და გაეწერებული ტყის ყომრალი ნიადაგებით
ოფიციალური საიტისუბალპური ტყეები და მდელოები მთის ტყისა და მთის მდელოს ნიადაგებით
ალპური მდელოები მთის მდელოს ნიადაგებით

administraciuli erTeulebi

ოზურგეთის მუნიციპალიტეტში 29 ადმინისტრაციული ერთეულია, ესენია:

mosaxleoba

მოსახლეობის 97,2 % ქართველია, ძირითადად ცხოვრობენ გურულები, ასევე აჭარლები. აგრეთვე ცხოვრობენ სომხები (1,8 %) და რუსები (0,6 %). მოსახლეობის უმრავლესობა მართლმადიდებელი ქრისტიანია, 10 %-ს შეადგენენ მუსლიმები, მოქმედდებს 4 მეჩეთი, მათ შორის ორი მედრესეთი. ასევე მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე ცხოვრობენ სხვა რელიგიური მიმდინარეობების წარმომადგენელთა მცირე ჯგუფები: იეჰოვას მოწმეები და „მეს-ის“ („მართლმადიდებელი ეკლესია საქართველოში“, ე.წ. ბოსტონის დაჯგუფება) წევრები.

მუნიციპალიტეტში 75 დასახლებული პუნქტია: 1 ქალაქი, 4 დაბა და 70 სოფელი. სიმჭიდროვე - 92,58 კაცი კმ²-ზე. 1989 წლის შემდეგ მუნიციპალიტეტის მოსახლეობის რაოდენობა კლებადია. 2014 წლის აღწერის დროს მუნიციპალიტეტი არ მოიცავდა ქალაქ ოზურგეთს.

ekonomika

მუნიციპალიტეტის ეკონომიკა სუსტია, რადგან საბჭოთა კავშირის დანგრევის შემდეგ დაღმასვლა განიცადა. ეკონომიკაში წამყვანია მრეწველობა.

soflis meurneoba

საბჭოთა პერიოდში რაიონის ეკონომიკაში წამყვანი დარგები იყო მეჩაიეობა და მეციტრუსეობა. ფუნქციონირებდა ჩაის პირველადი გადამუშავების 15 ფაბრიკა. 1983 წლისთვის რაიონი აწარმოებდა საქართველოს სსრს-ში წარმოებული ჩაის ფოთლის 17 %-ზე, ხოლო პირველადი გადამუშავების ჩაის 23 %-ზე მეტს. ჩაის პლანტაციებს ეჭირა სასოფლო-სამეურნეო სავარგულების 33 %. მეჩაიება უმეტესად განვითარებული იყო რაიონის გორაკ-ბორციან და დაბლობ ზონაში. სკკპ ცკ-ს 1935 წლის 5 ნოემბრის დადგენილებით გადაწყდა მეციტრუსეობის განვითარება შავი ზღვისპირა ზოლში. 1941-1942, 1949-1950 და 1953-1954 წლებში მკაცრი ზამთრის და გავრცელებული დაავადებების გამო განადგურთა ციტრუსების დიდი ფართობები. მეციტრუსეობასთან ერთად სოფლის მეურნეობის სხვა დარგებიდან რაიონში განვითარებული იყო მეხილეობა, მევენახეობა, მეცხოველეობა, მეფუტკრეობა, მოჰყავდათ ერთწლიანი კულტურები, უმეტესად სიმინდი. მოქმედებდა მეფრინველეობის ფერმა. მახარაძის რაიონი აწარმოებდა საქართველოს სსრ-ს სოფლის მეურნეობის პროდუქციის 2,3 %-ს.

ამჟამად კვლავ მნიშვნელოვან როლს ასრულებს მეციტრუსეობა, მოჰყავთ სიმინდი, თუმცა მესიმინდეობას შიდამოხმარების ხასიათი აქვს და საბაზრო რეალიზაცია არ ხდება. მნიშვნელოვნად შემცირდა ეკონომიკაში მეჩაიეობის წილი და დაწინაურდა მეთხილეობა.

mrewveloba

მრეწველობის ძირითადი დარგი იყო კვების მრეწველობა. საბჭოთა პერიოდში აგრეთვე მოქმედებდა პურის, ყველ-კარაქის, ლუდის, ხორცის, რძის, საკონსერვო და სხვა საწარმოები, აბრეშუმის ფაბრიკა. 1950-იანი წლებიდან მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა მთისპირის ბენტონიტური თიხის მოპოვება და გადამუშავება. 1979 წლისთვის მოქმედებდა 35 სამრეწველო საწარმო, რომლებში დასაქმებულთა რაოდენობა შეადგენდა 4990 ადამიანს. სხვა სამრეწველო საწარმოებიდან მოქმედებდა საფეიქრო, საშენ მასალათა, კერამიკული და სხვა საწარმოები.

ამჟამად მრეწველობაში კვლავ წამყვანია კვების მრეწველობა. მოქმედებს ჩაის რამდენიმე მცირე საწარმო და თხილის რამდენიმე გადამამუშავებელი ქარხანა, ასევე პურის, ფქვილის, ლუდის, ჩირის, ალკოჰოლური სასმელების მწარმოებელი ქარხნები, რამდენიმე საკალმახე.

მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე მოქმედებს ასფალტის ქარხანა და სამკერვალო საწარმო. მიმდინარეობს ბენტონიტური თიხის მოპოვება და გადამუშავება. მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე ფუნქციონირებს ორი ჰიდროელექტროსადგური, რომლებიც ჩართულია ერთიან ენერგოქსელში. განვითარებულია საცალო ვაჭრობა.

turizmi

თანდათანობით ვითარდება ტურიზმი, განსაკუთრებით შავი ზღვის სანაპირო ზოლში. მუნიციპალიტეტის ზღვისპირა კურორტებია ურეკი და შეკვეთილი, სამთო კურორტებია გომისმთა და ვაკიჯვარი. ასევე კურორტის სტატუსი აქვს ნასაკირალს, თუმცა ნასაკირალში საკურორტო ინფრასტრუქტურა განადგურებულია.

transporti

მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე გადის სამტრედია-ბათუმის სარკინიგზო ხაზის მონაკვეთი, ასევე ნატანები-ოზურგეთის რკინიგზის ხაზი. არის რამდენიმე რკინიგზის სადგური და ბაქანი (ურეკში, ქვემო ნატანებში, მერიაში. სარკინიგზო მიმოსვლაა ქალაქ ოზურგეთიდან თბილისისა და ბათუმის მიმართულებით. მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე გადის შიდასახელმწიფოებრივი მნიშვნელობის გზების - საჯავახო-ჩოხატაური-ოზურგეთი-ქობულეთი, ნატანები-ოზურგეთისა და ოზურგეთი-ლესა-ნინოშვილის მონაკვეთები.

kultura

მუნიციპალიტეტში არის 44 სკოლა, სამუსიკო და სპორტული სკოლები, ერთი პროფესიული კოლეჯი, 43 საბავშვო ბაღი, 17 ბიბლიოთეკა, სახვითი ხელოვნების ცენტრი, სახელმწიფო დრამატული თეატრი, საკონცერტო დარბაზი ბლექ სი არენა და 4 მუზეუმი: ოზურგეთის ისტორიული მუზეუმი, ექვთიმე თაყაიშვილის სახელობის გურიის მხარის არეოლოგიური მუზეუმ-ნაკრძალი, დვაბზუს ეთნოგრაფიული მუზეუმი და ექვთიმე თაყაიშვილის მუზეუმი. გამოდის ორი ადგილობრივი გაზეთი და მოქმედებს ადგილობრივი ტელევიზია „გურია“. მუნიციპალიტეტში მოქმედებს ორი პროფესიული სპორტული კლუბი, საფეხბურთო კლუბი „მერცხალი“ და სარაგბო კლუბი „არწივები“.

cnobili adamianebi

ოზურგეთში დაიბადნენ:

გრიგოლ გურიელი - სამხედრო მოღვაწე, მეცენატი
სპირიდონ ესაძე (დ. 1813) - რუსეთის არმიის გენერალი
მელქისედეკ ნაკაშიძე (დ. 1859) - მგალობელი, ლოტბარი
ილია ჭყონია (დ. 1860) - მწერალი
გიორგი გოგელია (დ. 1878) - რევოლუციონერი
პარმენ საბაშვილი (დ. 1883) - პოლიტიკოსი, საქართველოს ეროვნული საბჭოს წევრი
ილია ფირცხალაიშვილი (დ. 1885) - პოლიტიკოსი, საქართველოს დამფუძნებელი კრების წევრი
გერმანე გოგიტიძე (დ. 1886) - პროდიუსერი, ქართული კინოს პიონერი
ალექსანდრე ჟორჟოლიანი - მსახიობი
ალექსანდრე ფირცხალაიშვილი - ისტორიკოსი
ანანია სალუქვაძე (დ. 1889) - რევოლუციონერი, საქართველოს დამფუძნებელი კრების წევრი
ვიქტორ დოლიძე (დ. 1890) - კომპოზიტორი
ცეცილია წუწუნავა (დ. 1892) - მსახიობი
ლადო მალაზონია (დ. 1900) - მხატვარი
სიკო დოლიძე (დ. 1903) - რეჟისორი, სცენარისტი
შალვა რადიანი (დ. 1904) - ლიტერატურათმცოდნე, კრიტიკოსი
ელენე ნაკაშიძე (დ. 1908) - ფსიქიატრი
თინათინ ბოლქვაძე (დ. 1918) - მსახიობი
აკაკი ბაქრაძე (დ. 1928) - კრიტიკოსი, საზოგადო მოღვაწე
იოსებ კეჭაყმაძე (დ. 1939) - კომპოზიტორი
ზაზა დამენია (დ. 1972) - საქართველოს ეროვნული გმირი
მანუჩარ კვირკველია (დ. 1978) - ოლიმპიური ჩემპიონი ბერძნულ-რომაული სტილით ჭიდაობაში
გიორგი კეკელიძე (დ. 1984) - პოეტი, მწერალი

ოზურგეთში სწავლობდნენ

ნიკო მარი - მეცნიერი
სიმონ გუგუნავა - პოეტი
ექვთიმე თაყაიშვილი (1870-1873) - მეცნიერი, საქართველოს დამფუძნებელი კრების წევრი
ისიდორე რამიშვილი, (1871-1878) - პოლიტიკოსი, საქართველოს დამფუძნებელი კრების წევრი
ეგნატე ნინოშვილი (1874-1878) - მწერალი
სილიბისტრო ჯიბლაძე (1874-1878) - პოლიტიკოსი, საქართველოს დამფუძნებელი კრების წევრი
ერმილე ნაკაშიძე - აგრონომი, მეღვინე, მეჩაიე
ფილიპე მახარაძე (1878-1884) - პოლიტიკოსი, რევოლუციონერი
ნოე ჟორდანია (-1884) - პოლიტიკოსი, საქართველოს პირველი რესპუბლიკის მთავრობის თავმჯდომარე
აპოლონ წულაძე (1880) - ეთნოგრაფი, მეფუტკრე
სოლომონ ჭეიშვილი (1882) - ბიზნესმენი, მეღვინე
ავქსენტი მეგრელიძე (1885) - ლოტბარი
ფილიპე გოგიჩაიშვილი (1880-1887) - ეკონომისტი
ვალერიან კანდელაკი (1891-1892) - მეღვინე
გერასიმე მახარაძე (1889-1895) - პოლიტიკოსი, საქართველოს დამფუძნებელი კრების წევრი
ნოე რამიშვილი (1890-1894) - პოლიტიკოსი, საქართველოს პირველი რესპუბლიკის მთავრობის თავმჯდომარე
ნინო ნაკაშიძე - მწერალი, საზოგადო მოღვაწე
ვასილ დუმბაძე (1897) - ბიზნესმენი, საზოგადო მოღვაწე
ნესტორ მალაზონია - პოეტი
ალექსანდრე წუწუნავა - რეჟისორი
კონსტანტინე ლესელიძე (1919-1921) - გენერალი

ოზურგეთში მოღვაწეობდნენ

მარიამ დემურია - დრამატურგი, მწერალი
ფილიმონ ქორიძე (1893-1910) - ლოტბარი, ფოლკლორისტი
დიმიტრი ერისთავი (1900-1912) - ექიმი, საზოგადო მოღვაწე
ბენიამინ ჩხიკვიშვილი (1905, 1918) - პოლიტიკოსი, საქართველოს დამფუძნებელი კრების წევრი
გიორგი მურვანიძე (1918) - პოლიტიკოსი, საქართველოს დამფუძნებელი კრების წევრი
ვარლამ სიმონიშვილი (1902-1950) - ლოტბარი

გენიჩესკი, უკრაინა - 1938
კრაშნიკი, პოლონეთი - 2008
როკიშკისი, ლიეტუვა - 2009
ვერბკოვიცე, პოლონეთი - 2010
უკრაინკა, უკრაინა - 2012

RirSesaniSnaobebi

მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე ოთხი ეროვნული მნიშვნელობის კულტურული ძეგლი დგას: აჭის ეკლესია (XIII-XIV საუკუნეები), ჯუმათის მონასტერი (განვითარებული შუა საუკუნეები), ლიხაურის ეკლესია და სამრეკლო (შუა საუკუნეები) და შემოქმედის მონასტერი (განვითარებული შუა საუკუნეები). კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლის სტატუსი მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე მდებარე 17 ძეგლს აქვს მინიჭებული, მათი უმრავლესობა ეკლესიებია, რომელთაგან აღსანიშნავია დვაბზუს ეკლესიები, ვანისქედის ეკლესია, ჭალის სამრეკლო, ჭანიეთურის მონასტერი. საერო დანიშნულების ძეგლებიდან აღსანიშნავია ვაშნარის ნაქალაქარი (V-VIII სს.), ასკანის ციხე (IV ს.), ლიხაურის ციხე და ოზურგეთის დრამატული თეატრის შენობა (1934-1962).